ХIума яаран гIиллакхаш

А) ХIума яа волалуш юьххьехь бисмилла даккхар, йиъна ваьлча - Далла хастам бар

Iайшата (АллахI реза хуьлда цунна) аьлла, АллахIан элчано (АллахIера къинхетам а, маршо а хуьлда цунна) элира аьлла: «ХIума юучу хенахь шух хIораммо а Сийлахь-Везачу АллахIан цIе йоккхийла. Нагахь (хIума юучу) юьххьехь Сийлахь-Везачу АллахIан цIе яккха вицлахь, цо олийла: «АллахIан цIарца» юьххьехь а, чаккхенехь а» (Абу Дауд: 3767, Тирмизи: 1859).

Имам Ахьмада а, кхечара а дийцина, пайхамар (АллахIера къинхетам а, маршо а хуьлда цунна), ша хIума йиъча я хи мелча олуш вара аьлла: «Хастам бу АллахIана - вай дузийначу а, вайна малийначу а, вай бусалбанех диначу а» (Имам Ахьмад).

Б) Юург емал цаяр

Абу-ХIурайрас (АллахI реза хуьлда цунна) аьлла: «АллахIан элчано (АллахIера къинхетам а, маршо а хуьлда цунна) цкъа а цхьана а тайпа юург емал ца йора: шена и езахь - юура, ца езахь - Iадда юьтура» (Бухари: 5409, Муслим: 2064).

В) Аьтту куьйга хIума яар, шена хьалхха кховдар

Абу Саламатан кIанта Iумара дийцина: «Беран хенахь АллахIан элчано дола деш, цуьнан Iуьналлехь вара со. Гуттар а шун мел ду (массо а шуьнан кIажошкахула) сайн куьг кхерстош Iедал дара сан, амма (цкъа) АллахIан элчано (АллахIера къинхетам а, маршо а хуьлда цунна) соьга элира: «ХIай, кIант! Ала: «АллахIан цIарца!» («БисмиллахIи»). Хьайн аьтту куьйга а яа, хьайна хьалхха а кховда» (Бухари: 5376, Муслим: 2022).

Г) ДIатевжина а волуш, хIума цаяар

ХIунда аьлча, дIа а тевжина, хIума яарехь - могашаллина зенаш ду, кураллин билгалонаш а ю.

Абу Жухьайфа ВахIба бин IабдуллахIа (АллахI реза хуьлда цунна) аьлла, АллахIан элчано (АллахIера къинхетам а, маршо а хуьлда цунна) элира аьлла: «Айса хIума юучу хенахь (цхьана а хIуманна) тIетевижий ца юу аса» (Бухари: 5398).

Д) ХIума юучу хенахь къамел дар суннат лерина ду

Джабира (АллахI реза хуьлда цунна), дийцина: «(Цкъа) пайхамара (АллахIера къинхетам а, маршо а хуьлда цунна) шен цIерачаьрга (муьлхха а цхьа) чамбийриг ехча, цара элира: «Вайгахь, къонза доцург, кхин хIумма а ян-м яц». ТIаккха (къонза) схьа а дехна, хIара дешнаш а олуш, хIума яа вуьйлира иза: «Ма дика чамбийриг ду-кха къонза, ма дика чамбийриг ду-кха къонза!» (Муслим: 2052).

Пайхамаран (АллахIера къинхетам а, маршо а хуьлда цунна) цIеначу хьадисашкара билгалдаьллачух ду - ша хIума юучу хенахь цо шен асхьабашца къамелаш дина хилар.

Е) Ша хIума йиъна ваьлча, шена хьошалла диначунна доIа дар суннат ду

Анаса (АллахI реза хуьлда цунна) дийцина: «Пайхьмар (АллахIера къинхетам а, маршо а хуьлда цунна), (цкъа) Iубадатан кIант СаIда (АллахI реза хуьлда цунна) волучу веана хила. Цо цунна хьалха бепиг а, даьтта а диллина. Иза даа а диъна, цул тIаьхьа пайхьмара (АллахIера къинхетам а, маршо а хуьлда цунна) элира: «Марханаш долучара марханаш достийла шуьгахь, шун кхача дикачу наха а боийла, малекаша гечдар а доьхийла шуна!» («АфтIара Iиндакумуссоимуна, ва акала тIоIамукумул аброру, ва соллат Iалайкумул малаикату»)» (Тирмизи: 785, хIара «хьасан» хьадис ду аьлла цо).

Ж) Шел а воккханиг волучохь цул а хьалха хIума яа цаволавалар

Хьузайфата (АллахI реза хуьлда цунна) аьлла: «Тхайн АллахIан элчанца (АллахIера къинхетам а, маршо а хуьлда цунна) цхьаьна хIума яар нисделча, оха цкъа а цхьана а хIуманна тIе тхешан куьг ца хьора - АллахIан элча (АллахIера къинхетам а, маршо а хуьлда цунна) хIума яа волаваллалц а, цо цхьа хIума схьаэццалц а. Цкъа тхо цуьнца хIума яа цхьаьнакхетта а долуш, тхан цхьа йоI тIееара. ТIелаьллича санна (сихъелла), (оцу сохьта шуьна чохь йолучу) юучунна тIе шен куьг даьхьира цо, амма АллахIан элчано (АллахIера къинхетам а, маршо а хуьлда цунна) катоьхна цуьнан куьг схьалецира. ТIаккха цхьа акха Iаьрбо веара - иза а, (иштта) сиххвина, цхьамма тIелоьллуш санна. Иза а сацийра (элчано), катоьхна куьг а лаьцна. ТIаккха АллахIан элчано (АллахIера къинхетам а, маршо а хуьлда цунна) элира: «Боккъалаъ, Веза-Сийлахьчу АллахIан цIе яккханза йолу яахIума шайтIано шена магайо. Иза дара и йоI кхуза ялийнарг а - цуьнгахула шена кхача магоран дуьхьа, амма аса катоьхна схьалецира цуьнан куьг. Цул тIаьхьа хIара акха Iаьрбо валийра цо кхуза - цуьнгахула а шена кхача магоран дуьхьа, амма аса катоьхна схьалецира цуьнан куьг а. Аса дуй ма буу сайн са Шен карахь долучух: боккъалаъ, (шайтIанан) куьг ма дара сан карахь - аса катоьхна цаьршиннан куьг схьалаьцначу хенахь»» (Муслим: 2017).      

З) НиIматан пусар дар, пусар доцуш цахилар

Анаса (АллахI реза хуьлда цунна) аьлла: «АллахIан элчано (АллахIера къинхетам а, маршо а хуьлда цунна) ша хIума йиъна ваьлча, шен кхаа пIелгах мотт хьокхура. Цо элира: «Нагахь шух цхьаьннан (юучух) юьхк охьайожахь, (и юьхк) шайтIанна ца юьтуш, схьа а эций, оцу тIера совнаха йолучух и дIа а цIанъяй, яа и». Цо тхуна тIедиллина бошхап дIацIандар. Цо элира: «Боккъалаъ, шуна ца хаьа шайн кхачанехь муьлхачу юьхкехь ду беркат»» (Муслим: 2034).

Хи маларан гIиллакхаш

А) Хи мала волалуш юьхьехь бисмилла даккхар, мелла ваьлча - Далла хастам бар, кхоккха къурд беш малар – суннат ду

Ибн Iаббаса (АллахI реза хуьлда цунна) аьлла, АллахIан элчано (АллахIера къинхетам а, маршо а хуьлда цунна) элира аьлла: «Эмкало санна цхьана метта (цкъа хьаладерзадай) дерриге хи дIа ма мала. (Юккъехь) шозза, кхузза (са а доккхуш мала), молучу хенахь - «АллахIан цIарца!» («БисмиллахIи») а ала, мелла девлча - АллахIана хастам а бе» (Тирмизи: 1886, «хьасан» даржехь хьадис ду и аьлла цо).

Б) Китан бертигера хи малар дихкина ду

Абу ХIурайрас (АллахI реза хуьлда цунна) аьлла: «АллахIан элчано (АллахIера къинхетам а, маршо а хуьлда цунна) ца магийра жимачу (я йоккхачу) китан бертигера хи малар» (Бухари: 5627).

Цкъа-делахь, юкъараллин оьздангаллица ца догIу и. ШолгIа-делахь, оцу хи чу могашаллина зенехь йолу хIума йожа а тарло.

В) Молуш долучу хи чу мох бетта цамагар

Ибн Iаббаса (АллахI реза хуьлда цаьршина) аьлла: «Пайхмара (АллахIера къинхетам а, маршо а хуьлда цунна) дихкина пхьегIина чу садеIар а, цунна чу хIуп бахар а» (Тирмизи: 1889).

Цхьа а къайле яц, пхьегIина чу садеIарехь а, хIуп бахарехь а могашаллина долу зенаш хилар а, юкъараллин гIиллаккхашна а, оьздангаллина а иза дуьхьала хилар а.

Г) Хи молуш а, хIума юуш а охьахаар хастаме лерина ду

Анаса (АллахI реза хулда цунна) аьлла: «Пайхмара (АллахIера къинхетам а, маршо а хуьлда цунна) стагана ирахь а волуш (хи) малар дихкина. Къатадата элира: «Оха Анасе хаьттира: «Ткъа (хIума) яар»? Цо элира: «Иза гуттар а вон ду (вуно ирча ду)» (Муслим: 2024).

Абу ХIурайрас (АллахI реза хуьлда цунна) дийцина, пайхмара (АллахIера къинхетам а, маршо а хуьлда цунна) элира аьлла: «Шух цхьаммо а, хIуъа хилча а, ирахь (хи) ма молийла, ткъа вицвеллачо - (ша мелларг) охьаIеттаде» (Муслим: 2026).

Пайхмара (АллахIера къинхетам а, маршо а хуьлда цунна) ирахь хи малар а ду бух цIена болучу хьадисашкахь дуьйцуш. Ткъа цо ирахь а волуш хи маларан бахьана - и мегаш хилар довзийтаран дуьхьа ду. Хи молучо охьа а хиъна молучул а, ирахь а волуш малар гIолехь долуш меттигаш а йогIу, пайхамара (АллахIера къинхетам а, маршо а хуьлда цунна) ирахь а волуш замзам-хи маларе терра. Ирахь хи мала магоран бахьанех кхин а цхьаъ ду - бусалба дино дайдаре а, атта даре а, хало ца яре а кхойкхуш болу КъурIанан бух: «Шуна - дайдан лаьа, АллахIана - хало ян ца лаьа».

Д) Дешин а, детин а пхьегIаш чуьра хи малар дихкина ду

Умму Саламатас (АллахI реза хуьлда цунна) дийцина, АллахIан элчано (АллахIера къинхетам а, маршо а хуьлда цунна) элира аьлла: «Детин пхьегIина чуьра молуш волучуьнан кийрахь жоьжагIатин цIеран гIовгIа хир ю» (Бухари: 5634, Муслим: 2065).

Муслиман кхечу ривайатехь аьлла: «Бокккъалаъ, дешин а, детин а пхьегIина чохь юуш я молуш волучунна…».

Цо кхечу ривайатехь аьлла: «Бокккъалаъ, дешин я детин пхьегIина чохь молуш волучуьнан кийрахь жоьжагIатин цIеран гIовгIа хир ю».

Е) Гай дуза цамагор:

Абу Кариматас ал-Микъдад бин МаIди Карбас (АллахI реза хуьлда цунна) аьлла, АллахIан элчано (АллахIера къинхетам а, маршо а хуьлда цунна) олуш хезира шена аьлла: «Адамо, (цкъа а) шен гайнал вон пхьегIа ца юьзна! Адаман кIантана юучух (масех) юьхк кхачаме ю, цуьнан гIоьнца цуьнгахь гIора лаьттан йолу, нагахь иза (кхин а сов яанза) ца валахь; (гайн) кхоалгIа дакъа - яахIуманна, кхоалгIа дакъа - маларна, кхин а кхоалгIа дакъа – (атталлина) садеIарна» (Тирмизи: 2381, хIара «хьасан» даржехь хьадис ду).

Кхетош-кхиорхой декхарийлахь бу хIара гIиллакхаш  къовламе лелон а, иштта уьш шайн берашна а, доьзалашна а дIахьеха а… Шайн юкъараллин дахарехь уьш оцу гIиллакхашка марзбалийтаран дуьхьа а, цаьрга уьш болийтаран дуьхьа а, шаьш нахаца лелош йолу юкъаметтигаш цаьрга оцу гIиллакхашца нисйина лелаяйта а.

Турпалан кIант Фарукъ.